“भारताचे माजी पंतप्रधान आणि आर्थिक सुधारनांचे शिल्पकार मनमोहन सिंग यांचे ९२व्या वर्षी निधन”

मनमोहन सिंगडॉ. मनमोहन सिंग: भारताचे माजी पंतप्रधान आणि आर्थिक सुधारणा घडवणारे वित्त मंत्री

भारताचे माजी पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग यांचे जीवनप्रवास आणि राजकीय प्रवास अतिशय प्रेरणादायी आणि रोचक आहे. 1991 च्या आर्थिक संकटाच्या काळात वित्त मंत्री म्हणून त्यांनी भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या दिशेला नवे वळण दिले. त्यांच्या राजकारणात येण्याची कथा अत्यंत रंजक आहे, जी एके भट्टाचार्य यांच्या “India’s Finance Ministers: Stumbling into Reforms (1977 to 1998)” या पुस्तकातून समजते.

राजकारणात येण्यापूर्वीची भूमिका

साल 1990 मध्ये डॉ. सिंग साउथ कमिशनचे सेक्रेटरी जनरल म्हणून काम पूर्ण करून भारतात परतले. यावेळी त्यांना व्हीपी सिंग यांच्या सरकारने आर्थिक सल्लागार परिषदेचे अध्यक्ष होण्याचा प्रस्ताव दिला होता, जो त्यांनी स्वीकारला. मात्र, लवकरच व्हीपी सिंग सरकार कोसळले, आणि चंद्रशेखर यांच्या नेतृत्वाखालील नवीन सरकार स्थापन झाली. या सरकारने डॉ. सिंग यांना पंतप्रधान कार्यालयात आर्थिक सल्लागार म्हणून नेमले. परंतु, 1991 मध्ये चंद्रशेखर सरकारही कोसळले, आणि डॉ. सिंग यांना विद्यापीठ अनुदान आयोगाच्या (UGC) अध्यक्षपदावर नियुक्त करण्यात आले.

फायनान्स मिनिस्टर बनण्याचा अनपेक्षित प्रस्ताव

1991 साली भारताची अर्थव्यवस्था अत्यंत बिकट स्थितीत होती. पी. व्ही. नरसिंह राव पंतप्रधान झाल्यानंतर त्यांनी नवीन वित्त मंत्र्याचा शोध सुरू केला. सर्वप्रथम, रिझर्व्ह बँकेचे माजी गव्हर्नर आय. जी. पटेल यांना विचारले गेले, पण त्यांनी हा प्रस्ताव नाकारला. त्यानंतर डॉ. मनमोहन सिंग यांचे नाव पुढे आले. 20 जून 1991 रोजी रात्री उशिरा, पीसी अलेक्झांडर यांनी डॉ. सिंग यांना फोन करून त्यांच्याशी तातडीने भेटायचे असल्याचे सांगितले.

डॉ. सिंग यांना सुरुवातीला या प्रस्तावावर विश्वास बसला नाही. दुसऱ्या दिवशी ते नेहमीप्रमाणे यूजीसी कार्यालयात पोहोचले. दरम्यान, राष्ट्रपती भवनात शपथग्रहण समारंभासाठी त्यांची प्रतिक्षा सुरू होती. पुन्हा संपर्क साधून त्यांना घरी परत जाऊन समारंभासाठी तयार होण्यास सांगितले गेले. अखेर, डॉ. सिंग शपथग्रहणासाठी पोहोचले आणि अर्थमंत्री म्हणून जबाबदारी स्वीकारली.

डॉ. मनमोहन सिंग: थोडक्यात परिचय

घटक	तपशील
जन्म	26 सप्टेंबर 1932, गाह, पंजाब (सध्याचा पाकिस्तान)
शिक्षण	अर्थशास्त्र (ऑक्सफर्ड आणि केंब्रिज विद्यापीठ)
प्रमुख भूमिका

1. रिझर्व्ह बँकेचे गव्हर्नर (1982-1985)
2. नियोजन आयोगाचे उपाध्यक्ष
3. वित्त मंत्री (1991-1996)
4. भारताचे पंतप्रधान (2004-2014) | | महत्त्वपूर्ण योगदान | 1991 आर्थिक सुधारणा आणि LPG धोरण (उदारीकरण, खाजगीकरण, जागतिकीकरण) |

1991 आर्थिक सुधारणा: डॉ. सिंग यांचा ठसा

1991 मध्ये अर्थव्यवस्था ढासळलेली असताना डॉ. सिंग यांनी वित्त मंत्री म्हणून मोठ्या प्रमाणावर सुधारणा केल्या. त्यांच्या नेतृत्वाखाली देशाने “LPG धोरण” (उदारीकरण, खाजगीकरण, जागतिकीकरण) स्वीकारले, ज्यामुळे देशाच्या अर्थव्यवस्थेचा वेगाने विकास झाला.

प्रमुख आर्थिक निर्णय:

1. परकीय गुंतवणुकीस प्रोत्साहन.
2. कर्ज घेतलेल्या क्षेत्रांवर निर्बंध शिथिल करणे.
3. कर प्रणाली सुधारणे.
4. औद्योगिक धोरण बदलून परवाना राजवट संपुष्टात आणणे.

डॉ. सिंग यांची नेतृत्वक्षमता

भारताचे पंतप्रधान म्हणून त्यांनी 2004 ते 2014 पर्यंत कार्यभार सांभाळला. त्यांच्या नेतृत्वाखाली अनेक सामाजिक आणि आर्थिक सुधारणा घडवून आणल्या. जागतिक आर्थिक संकटाच्या काळातही त्यांनी देशाला स्थैर्य दिले.

महत्त्वपूर्ण प्रकल्प:

1. मनरेगा (ग्रामीण रोजगार हमी योजना).
2. राष्ट्रीय आरोग्य मिशन.
3. भारत-अमेरिका अणु करार.

डॉ. मनमोहन सिंग यांचे निधन 27 डिसेंबर 2024 रोजी झाले. भारतीय अर्थव्यवस्था आणि राजकारणात त्यांचा अमूल्य ठसा कायम राहील. त्यांच्या कर्तृत्वामुळे त्यांचे नाव इतिहासात अजरामर राहील.